در این نوشته کوشش شده است تا از رهگذر عرضۀ نسخه ای «آراسته» از دیباچۀ از یاد رفتۀ سیر حکمت در اروپا مدعایی با گمانه زنی در میان نهاد شود. مدعا این است که سیر حکمت در اروپا تنها گزارشِ تاریخ فلسفۀ باخترزمین نیست، بلکه افزون بر آن، دربردارندۀ پیشنهادی نیز برای بیان فلسفه در فارسی نوین است و آن اینکه فروغی با این اثر زبانی را برای نگارش فلسفی در فارسی نوین پیش می نهد که با آن بیانِ گسستگی و تازگی مطلب در عین نگاهداشت پیوستگیِ زبانِ فلسفی فارسی محقق گردد. از این گذشته، چون از یاد رفتن دیباچه تا اندازه ای برخاسته از روند تکوینیِ کمابیش پیچیدۀ سیر حکمت در اروپا است، کوشش شده است تا این روند بر پایۀ اسناد پیگیری و بازنمایی شود.

لطفا برای مشاهده متن چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

ایرانیان باستان در میان ملل مختلف، به داشتن سخنان حکیمانه مشهور هستند، یکی از نشانه های نفوذ فرهنگ ایرانی در فرهنگ عربی، راه یافتن حکمت ها و اندرزهای ایرانی به متون عربی است. این حکمت ها، از راه های گوناگون و در اثر اختلاط ایرانیان با اعراب، در دوره های مختلف تاریخی به ادبیّات شفاهی و سپس متون عربی رخنه کرده، ولی با گذشت زمان، بسیاری از آن ها نام و نشان ایرانی خود را از دست داده، تبدیل به ضرب المثل شده و یا به نام اشخاص دیگری ثبت شده است. این پژوهش، با هدف بررسی سیر تغییر و تحوّل حکمت های ایرانی در ادب عربی و محو صاحبان ایرانی آن ها و تصاحب آن به عنوان حکمت ها و اندرزهای عربی انجام گرفته است. نتایج این پژوهش نشان داده است که بسیاری از سخنان حکیمانة ایرانی به این سرنوشت مبتلا شده و در هاضمة ادب عربی محو و نابود شده اند.

مجازات اعدام از دیرباز مورد توجه حقوقدانان و صاحبنظران بوده است و هم اکنون نیز یکی از مسایل بحث برانگیز حقوق بین الملل بشر محسوب می شود. با توجه به تحولاتی که در عرصه حقوق بشر رخ داده است. امروزه در جهان حرکتی برای الغای این مجازات آغاز شده است که سازمانهای بین المللی آن را هدایت و رهبری می کنند. در کنار سازمانهای بین المللی عام همچون سازمان ملل متحد، فعالیتهای شورای اروپا به عنوان یک سازمان منطقه ای نیز در خور توجه است. این سازمان که در سال 1949 تاسیس شده است و تاکنون 46 کشور به عضویت آن در آمده اند، توانسته است با طرح و تصویب پروتکلهای الحاقی شماره 6 و 13 که منضم به کنوانسیون اروپایی حمایت از حقوق بشر و آزادیهای اساسی هستند. نقش مهمی را در جهت الغای این مجازات ایفا کند. این دو پروتکل مجازات اعدام را برای تمامی اعضای شورای اروپا ممنوع کرده اند و جنبش جدیدی را در این زمینه پدید آورده اند که می تواند الگویی برای سایر سازمانهای بین المللی محسوب شود. با این حال به رغم تمامی تلاشهای انجام شده، هنوز هم در اسناد فوق الذکر ابهاماتی وجود دارد که می تواند زمینه ای برای سوء استفاده کشورهای عضو باشد؛ از جمله ماده 2 کنوانسیون اروپایی حمایت از حقوق بشر و آزادیهای اساسی که مجازات اعدام را به عنوان استثنایی بر حق حیات می پذیرد. پروتکلهای الحاقی نیز هر چند سعی کرده اند نقش ماده 2 کنوانسیون را کمرنگ سازند، اما هنوز هم میان مفاد این پروتکل و کنوانسیون تعارضاتی وجود دارد که نمی توان از آنها چشم پوشی کرد.مقاله حاضر درصدد است با بهره گیری از اسناد حقوقی فوق الذکر و رویه قضایی دیوان اروپایی حقوق بشر در این زمینه، پرونده پرفراز و نشیب لغو مجازات اعدام در شورای اروپا را بررسی و در نهایت وضعیت کنونی این مجازات در اروپا را برای خواننده تبیین نماید.

سرنوشت حکمت و فلسفه اسلامی در ایران و مقایسه آن با دیگر سرزمین ها موضوعی است که مستشرقان بدان پرداخته و درباره آن اظهار نظر کرده اند. نظریه غالب در محافل رسمی شرق شناسی آن است که فلسفه اسلامی با ابن رشد خاتمه یافته، اما بر خلاف این نظریه رایج، هانری کربن، فیلسوف، اسلام شناس و خاورشناس بزرگ فرانسوی معتقد است که نه تنها این گونه نیست، بلکه فلسفه در جهان اسلام به ویژه در ایران، که مهد تشیع و تفکر شیعی است، از دیرباز حیاتی مستمر داشته است و پس از ابن سینا، برخلاف آنچه در غرب با جایگزینی ابن رشد اتفاق افتاد، در ایران، این حکمت با سهروردی و ابن عربی و نیز در سایه آموزه های معنوی امامان شیعه (ع) تداوم و استمرار یافته، به سیر اعتلایی خود ادامه می دهد تا آنکه در دوران صفویه، توسط ملاصدرا و اسلاف و اخلاف او به طرز باشکوهی احیا می شود و دوره بسط، توسعه، تکامل و شکوفایی خود را می گذراند. در مقاله حاضر کوشش خواهد شد تا نظریه مزبور در برابر نظریه مرسوم در میان شرق شناسان، با پژوهش در آثار هانری کربن از رهگذر تبیین ارتباط وثیق و پیوند عمیق میان حکمت اسلامی و باورهای معنوی شیعی، علوی و ولوی، و مبتنی بر رویکرد باطنی آموزه های شیعی تحلیل و تبیین و دلایل و شواهد آن ارایه گردد.

در طول تاریخ از فعالیت های مهمی که مسلمانان داشتند می توان دستیابی به تمدن یونان اشاره نمود و سپس آن را به جهان اسلام انتقال دادند و با پیشرفت علوم و فرهنگ توانستند تمدن اسلامی را به وجود شکوفا نمایند. به ویژه مسلمانانی که بر اسپانیا تسلط یافته بودند توانستند تمدنی بزرگ در آنجا ایجاد کنند. زمانی که آندلس دارای تمدنی پیشرفته بود، اروپا در جهل و ظلمت به سر می برد و هیچ اثری از تمدن و پیشرفت در اروپا مشاهده نمی گشت. اما به محض رفت و آمد اروپاییان به جهان اسلام و همچنین زمانی که جنگ های صلیبی شکل گرفت و اروپاییان بسیاری توانستند در مناطق اسلامی اقامت داشته باشند. رفت و آمد اروپاییان به آندلس باعث شد اروپاییان با تمدن و علوم اسلامی آشنایی پیدا کنند و آن را به اروپا منتقل سازند و همچنین سعی نمودند بسیاری از کتاب های علمی را که در جهان اسلام ترجمه شده بودند به لاتین بازگردانند. تمامی این موارد سبب گشت که دستاوردهای مسلمانان وارد اروپا گردد و با پیشرفت اروپا دوره جدیدی در آن رقم خورد که آن را عصر نوزایی نام نهادند. در این مقاله برآنیم تا نقش مسلمانان را در انتقال تمدن یونان به اروپا مورد بررسی قرار دهیم و همان گونه که بیشتر مورخان اذعان نموده اند مسلمانان با داشتن رابطه صلح آمیز با اروپاییان در زمان تجارت یا در زمان تحصیل اروپاییان در مناطق جهان اسلامی سبب شدند تا اروپاییان با علوم آشنا شوند. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته است.

1حکمت عملی از حوزه های نسبتاً مغفول در مطالعه مبانی فکری هنر اسلامی است. یکی از مقوله های اساسی در رساله های حکمت عملی، که می تواند مبنایی برای بحث در باب جمال شناسی و صناعت باشد، «عمل» انسان و ربط آن با موضوع «عدالت» و یا به تعبیری دیگر «اعتدال» است. در رساله های متقدّم حکمت عملی همچون تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق نوشته مسکویه رازی، اعتدالْ محور اصلی مباحث اخلاقی است. در اخلاق ناصری نوشته خواجه نصیرالدین طوسی، اعتدال رفته رفته وجهی جمال شناسانه نیز پیدا کرده و با مفاهیمی چون وحدت، حُسن و تناسب مترادف می شود. جلال الدین دوانی با تألیف اخلاق جلالی دقت شایان توجهی به مباحث جمال شناسی معطوف داشته و بدین ترتیب به آرای پیش از خود قوام تازه ای می بخشد. در یکی از آخرین تألیفات مهم این حوزه، یعنی کتاب جامع السعادات نوشته ملا مهدی نراقی، مجدداً بر مباحث جمال شناختی پیشین تأکید شده است، با این تفاوت که در رساله اخیر، حضور تفکر دینی در خلال مباحث پررنگ تر شده است. با دقت در این سیر فکری، می توان نوعی نظریه جمال شناسیِ دایر بر مدار اعتدال را تشخیص داد که بر اساس آن، یک معنی واحد وجود دارد که اگر در ارکان اربعه ظاهر شود، اعتدال مزاج، اگر در نغمه ها واقع شود الحان نیکو، اگر در کلام واقع شود فصاحت، اگر در اعضا ظاهر شود حُسن و اگر در خلقیات انسانی ظاهر شود، عدالت خواهد بود.

دربارۀ «مکتب فلسفی تهران» و ویژگیهای این دوره از فعالیتهای فلسفی در ایران، پژوهشهای متعددی توسط محققان و برخی مستشرقان و اسلام‌شناسان، صورت گرفته و علاوه بر آن، در معرفی و احیای میراث علمی این مدرسه نیز تلاشهای سترگی بعمل آمده است. در اهمیت و جایگاه ممتاز این مدرسه، و موقعیت مکانی آن، همین بس که علاوه بر رونق کرسی تعلیم و تدریس چهره‌هایی مانند آقا علی مدرس زنوزی، آقا محمدرضا قمشه‌ای، میرزا ابوالحسن جلوه و میرزا حسین سبزواری (مشهور به حکمای اربعه تهران)، و تألیف و تصنیف ده‌ها اثر مهم و بدیع، و تربیت شاگردانی برجسته در این مدرسه، اوصافی نظیر «شهر هزار حکیم» را برای آن آورده‌اند. اما زوایای اهمیت این حوزۀ فلسفی، از جهاتی دیگر هنوز روشن نشده است. اینکه نخستین مواجهۀ جدی فلسفۀ اسلامی با مکاتب و فلسفه‌های غربی، در این دوره و مدرسه صورت گرفته و شاهد بر مدعا، اثر ماندگار آقا علی مدرس زنوزی ـ‌یعنی بدایع الحکم، در پاسخ به پرسشهای شاهزادۀ قاجار، بدیع‌الملک میرزاـ‌ است، بخودی خود تأمل و کنکاشی بیشتر را میطلبد. تا آنجا که میدانیم، نخستین متنی که بسبک تاریخ‌نگارانه، بقصد گزارش مهمترین مکاتب و نحله‌های فلسفی غرب نگاشته شده، کتاب سیر حکمت در اروپا، بقلم محمدعلی فروغی است که با وجود استناد تامّ و تمام آن به منابع عمومی فرانسوی زبان، از قضا، بمدتی نسبتاً طولانی، مرجع اصلی دانشجویان و حتی استادان فلسفه بوده و اکنون نیز در نوع خود ـ‌بویژه در استعمال واژگان تخصصی و معادلهای آنها، و حتی سبک نگارش فارسی‌ـ کم‌نظیر است. پرسش اینست که قبل از نگارش این کتاب، منبع یا منابع مورد رجوع استادان و محققان این عرصه چه بوده است؟ تحلیل محتوای بدایع الحکم، هم در پرسشها و هم در پاسخها، نشان از آگاهی نسبتاً دقیق طرفین گفتگو از جریانهای فلسفی اروپای عصر جدید دارد و این خود از میزان التفات و ظرفیت و توان نظری پایه‌گذاران این مدرسۀ فلسفی نیز حکایت میکند. بی‌تردید جستجوی متن یا متونی مشابه با بدایع الحکم که در این دوره نگاشته شده، افقی جدید را بروی پژوهشگران و نسخه‌پژوهان این عرصه، میگشاید و احتمالاً به استخراج مؤلفه‌ها و عناصر مشترک این مواجهه، در آن مقطع تاریخی، کمک میکند، بویژه آنکه این پژوهش میتواند خط اتصال نوع آشنایی و مواجهۀ امروزه ما با مکاتب فلسفی غرب را تحلیل و بررسی قرار دهد. از سوی دیگر، شناسایی و گردآوری آثار پدید آمده در این دوره و فهرست‌نگاری آنها نیز کاری است لازم؛ که در این صورت، علاوه بر تدارک مجموعه‌یی از مدارک علمی مربوط به نسخه‌پژوهی، جریان تحول اندیشه‌های فلسفی دو قرن اخیر در این سرزمین را مینمایاند، چه در درون سنت دیرپای فلسفه و حکمت اسلامی، و چه در مواجهه و نوع تلقی و خوانش ما از سنتهای فلسفی مغرب‌زمین.

این مقاله به تفاوت های حکمت و فلسفه پرداخته است. حکمت فراتر از فلسفه است. حکمت، فلسفه متجلی در جان و روح و فعل و عمل آدمی است و حاصل نوعی مکاشفه و شهود، و فراتر از مباحث نظری و بحثی صرف است. حکمت، دانشی موهبتی و حاصل فیض الهی است؛ اما فلسفه، برای هر صاحب عقلی، پس از کسب مقدمات و اندکی ممارست در مسائل عقلی حاصل می شود. لذا تحصیل حکمت برای هر کس میسر نیست و مقدمات و شرایطی دارد که برخی علمی و نظری و برخی عملی و اخلاقی اند. آنها در واقع، اخلاق حکمت جویی اند و حکیم فردی است متخلق که خود تبلور حکمت عملی است.صدرا، با توجه به عنایت «قرآن» و احادیث به واژه حکمت، آن را بر واژه فلسفه ترجیح می دهد؛ اما حکمت مورد نظر او متعالی است، یعنی حکمتی است دینی و قرآنی و برگرفته از «قرآن» و احادیث. حکمت صدرایی در انطباق با قرآن است و تمامی آثار صدرا، عرصه این انطباق است. بدین لحاظ و به سبب اهتمام فراوان او به «قرآن» و تاویل، حکمت حاصله متعالی است و از دیگر فلسفه ها برتر است.